मुंबई (गुरुदत्त वाकदेकर) : राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाचे अध्यक्ष शरद पवार यांनी लवकरच आपल्या पदावरून पायउतार होत असल्याची घोषणा केली. ‘लोक माझे सांगाती – राजकीय आत्मचरित्र’ या त्यांच्या आत्मचरित्राच्या प्रकाशनाच्या वेळी त्यांनी निवृत्तीची घोषणा केली. मात्र, राज्यसभा सदस्याला अजून तीन वर्षे बाकी असून, गेल्या ५५ वर्षांप्रमाणेच सामाजिक-राजकारणाच्या माध्यमातून सार्वजनिक जीवनात सक्रिय राहू, अशी ग्वाही दिली.
पुढे ते असेही म्हणाले की, कधी आणि कुठं थांबायचं हे मला कळतं. मुंबईतील यशवंतराव चव्हाण सेंटर येथे ‘लोक माझे सांगाती’ या पुस्तकाचा प्रकाशन सोहळा होता. या कार्यक्रमादरम्यान, राष्ट्रवादीच्या अध्यक्षपदावरून मी निवृत्त होतोय, अशी घोषणा शरद पवार यांनी करताच राष्ट्रवादीच्या कार्यकर्त्यांनी एकच घोषणाबाजी सुरू केली. तुम्हीच आमचे नेते, तुम्ही अध्यक्षपदावरून निवृत्त होऊ नका, अशी भावनिक साद या कार्यकर्ते आणि पदाधिकारी भावनिक झाले तर काहींचे अश्रूही अनावर झाले. त्यांच्या आश्चर्यकारक घोषणेला पक्षाच्या कार्यकर्त्यांनी विरोध केला आणि त्यांना त्यांचा निर्णय मागे घेण्याची मागणी केली. देशातील आघाडीच्या विरोधी पक्षनेत्यांपैकी एक असलेले शरद पवार यांनी १९९९ साली पक्षाची स्थापना आणि पक्षाचे नेतृत्व केले आहे. त्यांच्यानंतर पक्ष प्रमुख कोण होणार याबाबत अद्याप कोणतीही घोषणा झालेली नाही.
“शरद पवार यांच्याकडे भविष्यकालीन योजना तयार आहेत. त्यांचे काम नेहमीच नियोजनबद्ध असते. ते कोणताही निर्णय पूर्ण विचाराअंतीच घेतात.” असे त्यांचे माजी सहकारी आणि ज्येष्ठ काँग्रेस नेते तारिक अन्वर यांनी सांगितले. अन्वर हे पवार यांच्यासह राष्ट्रवादीचे सहसंस्थापक आहेत.
“पवार साहेबांनीच काही दिवसांपूर्वी पहारेकरी बदलाची गरज असल्याचे सांगितले होते. त्यांचे वय आणि तब्येत लक्षात घेऊन त्यांचा निर्णय आपण पाहिला पाहिजे. प्रत्येकाने वेळेनुसार निर्णय घ्यावा, पवार साहेबांनी निर्णय घेतला आहे, आणि ते परत घेणार नाही, असे अजित पवार म्हणाले.
राष्ट्रवादी काँग्रेसचे प्रदेशाध्यक्ष जयंत पाटील यांनाही यावेळी अश्रू अनावर झाले. यावेळी जयंत पाटील म्हणाले, “आम्ही शरद पवारांच्या नावाने मतं मागतो, आज शरद पवारच बाजुला गेले तर आम्ही लोकांसमोर कुणाच्या नावानं जायचं, हा आमचा पहिला प्रश्न आहे. शरद पवारांनी अजूनही अध्यक्षपदावर राहणं, महाराष्ट्रासाठीच नव्हे तर देशाच्या राजकारणासाठी गरजेचं आहे. राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष हा शरद पवार यांच्या नावानेच ओळखला जातो. शरद पवारांनी असं अचानक बाजुला जाण्याचा हक्क त्यांनाही नाही.”
सुप्रिया सुळे यांनी कार्यकर्त्यांना आंदोलन न करण्याचे आवाहन केले. मात्र, निवृत्तीच्या घोषणेनंतर सुप्रिया सुळे यांनी आपली कोणतीही प्रतिक्रिया दिली नाही. त्यामुळे सुप्रिया सुळे यांनी अखेर मौन का बाळगले आहे, अशी चर्चा सुरू आहे.
शरद पवार काय म्हणाले?
१ मे १९६० रोजी यशवंतराव चव्हाण साहेबांच्या नेतृत्वाखाली महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती झाली, त्याच दिवशी मी पुणे शहर युवक काँग्रेसचा सदस्य झालो. मी काँग्रेसच्या सर्व कार्यक्रमांना हजर राहिल्यापासून पुण्यातील काँग्रेस भवनात जाऊ लागलो. मी करत असलेले काम पाहता कालांतराने मला प्रदेश युवक काँग्रेसमध्ये काम करण्याची संधी मिळाली आणि मी पुण्याहून दादर, मुंबई येथील टिळक भवनात राहायला गेलो. तेथून मी विविध जिल्ह्यांतील युवा संघटना आणि राज्य पातळीवरील ज्येष्ठ नेत्यांशी संपर्क साधू लागलो. त्यानंतर, राष्ट्रीय युवक काँग्रेसने भारतातील तरुण नेत्यांचा एक गट निवडला, ज्यांमध्ये मी ‘वर्ल्ड असेंब्ली ऑफ यूथ’ शिष्यवृत्तीसाठी होतो, ‘इतर देशांमध्ये नेतृत्वाची नवीन पिढी कशी तयार होते आणि कोणता कृती कार्यक्रम आहे’ याचा अभ्यास करण्यासाठी त्यासाठी नियोजित आहे’. मला जपान, अमेरिका, कॅनडा आणि डेन्मार्क येथे जाण्याची आणि वरिष्ठ नेत्यांना आणि त्या देशांमध्ये संस्थेचे कार्य कसे आहे हे पाहण्याची संधी मिळाली.
१९६६ मध्ये भारतातील सार्वत्रिक निवडणुका जाहीर करण्याची प्रक्रिया सुरू झाली होती, त्यामुळे मला परदेश दौरा अर्ध्यावर सोडून भारतात परतावे लागले. प्रथेप्रमाणे काँग्रेस पक्षात लोकसभा आणि विधानसभेचे उमेदवार निवडण्याची प्रक्रिया सुरू झाली, त्यात या सार्वत्रिक निवडणुकांमध्ये तरुणांना काही जागा द्याव्यात, असा आग्रह वरिष्ठ नेतृत्वाने धरला. यशवंतराव चव्हाण साहेबांच्या आग्रहास्तव माझी बारामती विधानसभा मतदारसंघासाठी उमेदवार म्हणून निवड झाली, माझ्या विरोधात निवडणूक लढवणे हे सहकार चळवळीतील एक प्रभावी व्यक्तिमत्व होते. प्रदेश युवक काँग्रेसशी असलेल्या माझ्या सहवासामुळे, मी माझ्या पहिल्या निवडणुकीच्या प्रचाराची जबाबदारी स्वीकारलेल्या मोठ्या संख्येने तरुण सहकार्‍यांचे जाळे तयार केले होते आणि मला त्यांनी मला वयाच्या २७व्या वर्षी विधानसभेवर मोठ्या फरकाने निवडून येण्यास मदत केली होती. विधानसभेतील अनेक नवीन चेहऱ्यांपैकी मी एक होतो. मी विधानसभेच्या कामात दाखविलेल्या स्वारस्यामुळे पक्षाने दोलेल्या मान्यतेमुळे काँग्रेस विधिमंडळ पक्षाच्या सचिवपदी निवडून आलो.
महाराष्ट्राचे तत्कालीन मुख्यमंत्री वसंतराव नाईक यांच्या कार्यकाळात या पदामुळे मला विधानसभेच्या कामाकडे अधिक लक्ष देण्याची संधी मिळाली, त्यांनीच विधिमंडळात नवीन सदस्यांना सक्रिय सहभागासाठी प्रोत्साहन दिले. जेव्हा असे वाटत होते की मी एक तरुण, सक्रिय आमदार म्हणून माझे काम आताच सुरू केले आहे, हा कालखंड कमालीचा झपाट्याने निघून गेला. मी १९७२ मध्ये माझी दुसरी विधानसभेची निवडणूक लढवली आणि पहिल्याच्या तुलनेत जास्त मतांनी निवडून आलो. मला वसंतराव नाईक यांच्या मंत्रिमंडळात सामान्य प्रशासन आणि गृहराज्यमंत्री म्हणून काम करण्याची संधी मिळाली, १९६७ मध्ये राजकारणात प्रवेश केल्यापासून पक्ष आणि विधिमंडळातील माझा अनुभव यांच्या आधारावर मी त्यासाठी तयार झालो होतो.
लोकसभा आणि राज्यसभेत लोकप्रतिनिधी असतानाच्या ५६ वर्षांच्या कार्यकाळात मला राज्य विधानसभा आणि विधानपरिषदेचा सदस्य तसेच संसद सदस्य म्हणून काम करण्याचा बहुमान मिळाला आहे. राज्य विधिमंडळातील विरोधी पक्षनेता; महाराष्ट्राचा चार वेळा मुख्यमंत्री; भारताचा संरक्षण मंत्री; लोकसभेतील विरोधी पक्षनेता आणि युपीऐ सरकारच्या काळात भारताचा कृषिमंत्री; राज्य सरकारमधील विविध खात्यांमध्ये मंत्रीपदे अशा अनेक जबाबदार्‍या या प्रदीर्घ कार्यकाळात माझ्यावर सोपवण्यात आल्या आहेत.
१९९९ मध्ये राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाची स्थापना झाल्यापासून, मला अध्यक्ष म्हणून निवडून येण्याचा २४ वर्षे बहुमान मिळाला आहे. १ मे १९६० पासून सुरू झालेला सार्वजनिक जीवनातील हा संपूर्ण प्रवास गेली ६३ वर्षे अव्याहतपणे सुरू आहे, या काळात महाराष्ट्र आणि भारताची विविध पदांवर सेवा केली आहे. माझ्याकडे संसदेतील राज्यसभा सदस्यत्वाची तीन वर्षे शिल्लक आहेत, त्या दरम्यान मी कोणतीही जबाबदारी न घेण्याच्या सावधगिरीने महाराष्ट्र आणि भारताशी संबंधित समस्यांवर लक्ष केंद्रित करेन. १ मे १९६० ते २०२३ पर्यंतच्या सार्वजनिक जीवनाच्या प्रदीर्घ कालावधीनंतर एक पाऊल मागे घेणे आवश्यक आहे. त्यामुळे राष्ट्रवादी काँग्रेसच्या अध्यक्षपदावरून पायउतार होण्याचा निर्णय घेतला आहे. तथापि, मी शिक्षण, कृषी, सहकार, क्रीडा आणि संस्कृती यासह इतर क्षेत्रात अधिक काम करण्याचा मानस ठेवतो. तरुण, विद्यार्थी, कामगार, दलित, आदिवासी आणि समाजातील इतर दुर्बल घटकांशी संबंधित समस्यांकडेही मी लक्ष देईन.
तुम्हाला माहिती आहेच की, मी अनेक सेवाभावी संस्थांच्या कार्यात सहभागी आहे. रयत शिक्षण संस्थेतून (सातारा) विविध अभ्यासक्रमांमध्ये साडेचार लाखांहून अधिक विद्यार्थी शिक्षण घेतात; विद्या प्रतिष्ठान (बारामती); मराठा मंदिर (मुंबई); महात्मा गांधी सर्वोदय संघ (उरळी कांचन, पुणे); शिवनगर विद्या प्रसारक मंडळ (बारामती); आणि अखिल भारतीय मराठा शिक्षण परिषद (पुणे) या संस्थांचे कार्य आणि मार्गदर्शन करण्यासोबतच, मी माझा वेळ आणि मार्गदर्शन नेहरू सेंटरला देत राहीन, जे मुंबईतील विज्ञान क्षेत्रातील उपक्रमांना प्रोत्साहन देते; महाराष्ट्राच्या विविध प्रश्नांवर प्रकाश टाकणारे यशवंतराव चव्हाण प्रतिष्ठान; मुंबई मराठी ग्रंथ संग्रहालय संस्था, जे वाचन, संस्कृती आणि पुस्तकांचे जतन करण्यास प्रोत्साहन देते. ऊस आणि साखर कारखान्यांमध्ये संशोधन आणि विस्ताराचे काम करणाऱ्या वसंतदादा शुगर इन्स्टिट्यूट सारख्या अनेक संस्थांचा मी प्रभारी आहे, ज्यांच्या यशासाठी मी मार्गदर्शन आणि योगदान देत आहे. त्यामुळे मला मिळणारा वेळ पाहता मी आतापासून या कामाकडे अधिक लक्ष देणार आहे.
गेल्या ६ दशकात महाराष्ट्राने आणि तुम्हा सर्वांनी मला भक्कम साथ आणि प्रेम दिले आहे हे मी विसरू शकत नाही. नव्या पिढीला पक्षाला आणि कोणत्या दिशेने न्यायचे आहे याचे मार्गदर्शन करण्याची वेळ आली आहे. अध्यक्षपदाच्या रिक्त जागेच्या निवडणुकीबाबत निर्णय घेण्यासाठी राष्ट्रवादीच्या सदस्यांची समिती स्थापन करावी, अशी शिफारस मी करत आहे. समितीमध्ये खालील सदस्य असावेत:- प्रफुल्ल पटेल, सुनील तटकरे, के.के. शर्मा, पी.सी. चाको, अजित पवार, जयंत पाटील, सुप्रिया सुळे, छगन भुजबळ, दिलीप वळसे पाटील, अनिल देशमुख, राजेश टोपे, जितेंद्र आव्हाड, हसन मुश्रीफ, धनंजय मुंडे, जयदेव गायकवाड आणि पदसिद्ध सदस्य: फौजिया खान, अध्यक्ष, राष्ट्रवादी महिला काँग्रेस, श्री. धीरज शर्मा, अध्यक्ष, राष्ट्रवादी युवक काँग्रेस; सोनिया दुहान, अध्यक्ष, राष्ट्रवादी युवक काँग्रेस आणि राष्ट्रवादी विद्यार्थी काँग्रेस ही समिती अध्यक्ष निवडीचा निर्णय घेईल. पक्ष संघटनेच्या वाढीसाठी, पक्षाची विचारधारा व ध्येये लोकांपर्यंत नेण्यासाठी आणि त्यांना योग्य वाटेल तशी जनतेची सेवा करण्यासाठी प्रयत्नशील राहणार आहे.
माझ्या सहकाऱ्यांनो, मी अध्यक्षपदावरून पायउतार होत असलो तरी सार्वजनिक जीवनातून निवृत्त होत नाही. ‘सतत प्रवास’ हा माझ्या आयुष्याचा अविभाज्य भाग बनला आहे. मी सार्वजनिक कार्यक्रम, सभांना उपस्थित राहीन. मी पुणे, मुंबई, बारामती, दिल्ली किंवा भारताच्या इतर कोणत्याही भागात असो, मी नेहमीप्रमाणे तुम्हा सर्वांसाठी उपलब्ध असेल. लोकांच्या समस्या सोडवण्यासाठी मी अहोरात्र काम करत राहीन. जनतेचे प्रेम आणि विश्वास हाच माझा श्वास आहे. माझ्यापासून वेगळे होणार नाही किंवा सार्वजनिक सेवानिवृत्ती होणार नाही. मी तुमच्याबरोबर होतो; शेवटच्या श्वासापर्यंत मी आहे आणि असेन! त्यामुळे आपण भेटत राहू.
